Historia utworzenia 27. WDP AK
W połowie 1943 r. na Wołyniu utworzono pierwsze oddziały partyzanckie do obrony ludności polskiej przed szalejącym terrorem nacjonalistów ukraińskich. Szczyt rozwoju tych oddziałów przypada na styczeń - maj 1944 r., spowodowany szybkim zbliżaniem się frontu wschodniego i koniecznością przejścia do otwartych działań bojowych przeciw Niemcom w ramach planu "Burza". Z istniejących już ugrupowań partyzanckich, sił samoobrony oraz zmobilizowanych oddziałów konspiracyjnych sformowano 27. Wołyńską Dywizję Piechoty AK liczącą 6558 żołnierzy. Utworzono dwa zgrupowania pułkowe: kowelskie o kryptonimie "Gromada" w składzie pięciu batalionów piechoty ("Sokoła", "Jastrzębia", "Trzaska", "Korda", "Siwego") i szwadronu kawalerii ("Hińczy") oraz włodzimierskie o kryptonimie "Osnowa" składające się z trzech batalionów piechoty ("Bogorii" a od 08.04.1944 r. "Zająca", "Lecha", "Łuny"), samodzielnej kompanii ("Sokoła II") i szwadronu kawalerii ("Jarosława"). Ponadto dywizja posiadała batalion piechoty ("Gzymsa") będący dyspozycyjnym oddziałem dowódcy dywizji, pododdziały łączności, saperów, rozpoznawcze oraz służby kwatermistrzowskie, służbę zdrowia (dwa szpitale), żandarmerię, duszpasterstwo i inne.
Działania bojowe 27. WDP AK w ramach planu "Burza", w swej początkowej fazie objęły obszar czterech powiatów, rozciągających się od Styru do Bugu i od szosy Łuck - Włodzimierz Wołyński do linii kolejowej Kowel - Dorohusk. Następnie przeniosły się na teren południowego Polesia i zakończyły sie na Lubelszczyźnie.
W działaniach bojowych 27. WDP AK można wyodrębnić następujące etapy:
- działania prowadzone w obronie ludności polskiej zagrożonej przez nacjonalistów ukraińskich (wiosna 1943 r. - początek 1944 r.);
- mobilizacja oddziałów konspiracyjnych i formowanie dywizji, walki o poszerzenie bazy operacyjnej do działań w ramach planu "Burza" (początek stycznia 1944 r. - koniec marca 1944 r.);
- udział w operacji kowelskiej (2 - 21 kwiecień 1944 r.);
- walki na Polesiu (22 kwiecień - 9 czerwiec 1944 r.);
- udział w akcji "Burza" na Lubelszczyźnie (10 czerwiec - 25 lipiec 1944 r.).
Na szczególną uwagę zasługuje udział 27. WDP AK w operacji kowelskiej. Prowadzone przez trzy tygodnie walki z regularnymi jednostkami wojsk niemieckich miały charakter działań frontowych. Dywizja utrzymywała i
kontrolowała znaczny obszar między Turią i Bugiem (około 800 km2 ) blokując wyjście Niemców na skrzydło wojsk sowieckich działających na kierunku kowelskim. Działania dywizji w tym rejonie stworzyły groźbę przerwania linii komunikacyjnej Chełm - Luboml - Kowel, co zmuszało Niemców do wydzielenia znacznych sił do obrony tego ważnego szlaku komunikacyjnego. Współdziałanie z ArmiąCzerwoną układało się różnie. 27.
WDP AK wsparła wkraczające na Wołyń oddziały wojsk sowieckich w walce z cofającymi się Niemcami. Nie poddała sie jednak naciskom zmierzającym do
podporządkowania dywizji Armii Czerwonej. W walkach frontowych wojska sowieckie korzystały z pomocy wojskowej dywizji i uznawały ją w zasadzie jako część Polskich Sił Zbrojnych, wykonujących rozkazy legalnych władz polskich w Warszawie i Londynie. Po zajęciu terenu dochodziło jednak do incydentów rozbrajania i aresztowań żołnierzy dywizji. Realizacja planu "Burza" na Wołyniu i Polesiu miała także wymiar polityczny. Obecność dywizji na Wołyniu świadczyła o tym, że państwo polskie istnieje i walczy, posiada legalne władze państwowe podtrzymujące ciągłość niepodległego bytu RP oraz siłę zbrojną walczącą w kraju. Dywizja występowała jako gospodarz ojczystych terenów, bowiem w oparciu o prawo międzynarodowe broniła terytorialnego status quo Polski sprzed 1939 r. 27. WDP AK była największą jednostką partyzancką nieprzerwanie działającą przez siedem miesięcy jako zwarty i zorganizowany związek taktyczny. Dywizja zapoczątkowała akcję "Burza" i najdłużej realizowała jej założenia na Wołyniu i Lubelszczyźnie, trzykrotnie okrążana przez przeważające siły wojsk niemieckich (lasy mosurskie, lasy szackie, lasy parczewskie) nie dała się zniszczyć - przebiła się z okrążenia i podejmowała dalsze działania, aż do podstępnego rozbrojenia przez wojska sowieckie w dniu 25 lipca 1944 r. pod Skrobowem. Na swoim 600 km szlaku bojowym 27. WDP AK poniosła straty wynoszące 626 zabitych, około 400 rannych, 195 wziętych do niewoli i 1320 zaginionych. Straty zadane nieprzyjacielowi szacuje się na około 750 zabitych, 1000 rannych i 348 wziętych do niewoli.
